Shamsidin Somiyning «Qomus-ul-a’lom», Lutf Alibek Ozarning «Otashkada» asarlarida shuningdek «Manoqiba»da yozilishicha, Pahlavon Mahmud olim, shoir, kuragi erga tegmagan pahlavon, shu bilan birga po’stindo’z va telpakdo’z usta bo’lgan.

Uning «Kanzul haqoyiq» («Haqiqatlar xazinasi») nomli masnaviy yaratgani haqida ma’lumot bor. Pahlavon Mahmudning ruboiylari mashhurdir. Shoir o’z ruboiylarini fors-tojik tilida yozgan. Bu durdonalar asrlardan asrga o’tib, bir necha avlodni tarbiyalab, bizning zamongacha etib keldi.

Tarixda Pahlavon Abusaid Rumiy (XV asr), Pahlavon Mahmud Ushshoq (XV asr) kabi allomalar nomi ham ma’lumdir. Har ikkala Pahlavon musiqashunos, hofiz, bastakor sifatida dong taratgan. Pahlavon Mahmud Xorazmiy esa ruboiylari bilan tarixda qolgan. Har uchchalalari ham maydonlarda kurash tushgani uchun Pahlavon degan nom olganlar.

Pahlavon Mahmud ruboiylarini o’zbekchaga To’xtasin Jalolov, Muinzoda, Vasfiy, Matnazar Abdulhakim, Ergash Ochilovlar tarjima qilgan.

To’xtasin Jalolovning yozishicha, Pahlavon Mahmud ruboiylarining Muhammad Rahimxon Feruz, shuningdek Hasan Murod Qori va boshqa hattotlar tomonidan ko’chirilgan nusxalari ham bor ekan. «Hazrat Pahlavon hikoyatlari», «Manoqibi Pahlavon Mahmud» kabi risolalar alloma hayoti haqida xabar beradi.

Uni Xorazmda Pahlavon Mahmud, Polvonpir desalar, kitobu tazkiralarda Hazrat Pahlavon, Mahmud Piryovaliy, Mahmud Puryovaliy deb tilga olganlar. «Otashkada» va «Qomus-ul-a’lom» da ta’kidlanishicha, Pahlavon Mahmudning jangovarligini, jasurligini bildiruvchi Qitoli taxallusi ham bo’lgan. Chunonchi:

Daste namerasad chu Qitoli ba zulfi yor,
Quvvat zi po-u zo’r bozu nihodasi.

Mazmuni: Qitoli kabi qo’limiz yor zulfiga etmas, garchi bor quvvat bilan harakat etamiz.

«G’iyos-ul lug’ot»da: «Puryovaliy - Mahmud Xorazmiyning laqabi. Ba’zan bu so’z majoziy ma’noda pahlavonlar boshlig’i hisoblanadigan keksa polvonga ham berilgan», deb yozilgandir.

Eron olimi Said Nafisiy: «Futuvvat - juvonmardlik guruhining peshvolaridan biri mashhur shoir Pahlavon Mahmud Xorazmiydir», deydi.

Darvoqe, Pahlavon Mahmud po’stindo’z va telpakdo’z dedik, chunki u tariqat pirlaridan edi. Hazrat Bahouddin matoga gul solish kasbi bilan mashhur bo’lgan. Zero, tariqat pirlari ma’lum bir kasbni o’rganib, shundan rizq-ro’zlarini o’tkazgan. Payg’ambar alayhis-salomning: «Qur’onni o’qib, unga amal qilinglar. Undan uzoqlashib ham ketmanglar, uning ma’nosiga chuqur etaman deb, xato va mubolag’aga berilmang, uni tirikchilik vositasi qilib, molu dunyo orttirishga ham o’tmanglar», hadislariga tariqat pirlari amal qilganlar.

Naql qilinishicha, Pahlavon Mahmud Eron va Hindistonda ancha yillar yashagan. Ma’rakalarda kurash tushgan va uni hech kim enga olmagan. Pahlavon Mahmud oliyhimmat, mard, saxiy, vatanparvar inson bo’lgan.

«Manoqiba»dagi xabarga ko’ra, Pahlavon Mahmud Hindiston xalqi tomonida turib, Hindiston dushmanlariga qarshi jangda ishtirok etibdi. Jang payti o’z jonini xatarga qo’yib bo’lsada, Hind shohi Ray Ropoy Cho’pani o’limdan qutqaradi. Shunda shoh Pahlavon Mahmudning bemisl bu jasorati, mardligini taqdirlamoqchi bo’lib: «Tila tilagingni!», debdi. Pahlavon Mahmud: «Ey buyuk shoh! Bundan ancha yillar muqaddam mening vatandoshlarim - xorazmiylar bu erga asir qilib olib kelingan. O’shalarni ozod etsangiz. Birdan bir tilagim shu!», debdi. Shoh hayron bo’lib: «Ey himmati baland pahlavon! Agar yarim davlatimni tilaganingda edi, uni gap-so’zsiz senga in’om qilgan bo’lurdim. Agar sohibjamol qizimni o’z nikohingga olmoqni so’raganingda edi, seni o’zimga kuyov etib, toju taxtimni senga bag’ishlagan bo’lurdim. Zero, jasorating ulkan mukofotga munosibdir. Mayli, tilagingni bajo keltirdim. Vatandoshlaring ozod! Ularni Xorazmga borgunlaricha egulik oziq-ovqat, kiyim-bosh, ulov bilan ta’minlashni ham buyuraman!», debdi.

Pahlavon Mahmud shohga qarab quyidagi ruboyisini o’qibdi:

O’z nafsiga kim bo’lsa amir,uldir – mard.
Xam o’zgaga bo’lmasa haqir, uldir – mard.
Utmak sira mag’lubni teppb mardlik emas,
Tutsa qo’lidan zabunni er, uldur — mard.
E. Ochilov tarjimasi

Shoir ruboyisini eshitgan shoh qoyil bo’lib, unga sarpo va ulov in’om qilibdi.

Pahlavon Mahmud Hindistondan o’z vatandoshlarini olib, Xorazmga qaytgan. Mo’g’ul-totor bosqinchilariga qarshi jangda shahid bo’lgan vatandoshlari qabri ustida shoir o’z mablag’i hisobidan maqbara qurdirgan va u erni obod ziyoratgoh etgan.

Pahlavon Mahmud marhum bo’lgandan so’ng, qabri ustiga vatandoshlari purshukuh maqbara qurganlar. Butun olamdan yog’ilib kelayotgan sayyohlar pirimiz, ulug’ shoir, mard inson qabrini ziyorat qiladilar. Maqbara devorlariga, peshtoqlariga shoirning ruboiylari darj qilingan. Bu ziyoratgoh Xivada Hazrati Pahlavop pir nomi bilan mashhur.
Keyinchalik ustoz Pahlavon Mahmud maqbarasi atrofida Xorazm xonlaridan Abdulg’ozixon, Shohniyozxon, Muhammad Rahimxon I, Temurg’ozixon va boshqalarni vasiyatlariga ko’ra dafn qilganlar.

Shuni ham ta’kidlash joizki, Pahlavon Mahmud ruboiylarida Qur’oni karim va Hadisi sharif ta’siri kuchli. Zero, Sharqdagi deyarli barcha shoirlar bu ikki ulug’ manba’dan bahramand bo’lib, ijod qilganlari sir emas.

RUBOIYLAR
Umrimpz daraxtin past qilma, Rabbiy,
Borliq sharobidan mast qilma, Rabbiy.
O’zing karam birla mard yigitlarni
Nokaslarga zeri dast qilma, Rabbiy.

Jahon chehra - rangu ro’yi o’zingsan,
Aql, daryo - uning suyi o’zingsan.
Gul bargida shabnamdayin o’tirma,
Bu bog’chaning rangu bo’yi o’zingsan.

To’xtasin Jalolov tarjimalari.

Ey do’st, qani ayt, jonmi kerak, jon berayii
Har ne eng aziz, sen so’ra, shul on berayin men
Ey kofiri shaddod, manim qoshima bir kel,
Zunoring olib, o’rniga iymon berayin men.

Qalbingdagi shak-shubha, gumon ketmishdir,
Ruh quvvati ham bir kun, inon, ketmishdir.
Topdim deb aniq nishonni mag’rurlanma,
Topgan u nishoning benishon ketmishdir.

Gar haq deya jim tortsa fig’on do’st.- chin do’st.
Qilguvchi ibodatni nihon-chin do’st.
Ko’z-ko’zlama hech berganu olgan noning,
Non do’sti emas, aslida jon do’st - chin do’st.

Bog’manu bag’rimda chaman -nolalarim,
Dardimni bilib bosh egdi lol lolalarim.
Ikki ko’zim ikki ulug’ daryodir,
Qolgan bari daryolar esa bolalarim.

Matnazar Abdulhakim tarjimasi

Sadriddin Salim Buxoriy. "Buyuk Xorazmiylar"