Alloh taolo hukm qilgan meros qoidalarini bandalar o’rtasida adolat bilan joriy qilgan, o’zidan ulamolarni voris qilib qoldirgan habibimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga durudu salovotlar bo’lsin!

Islomda meros masalasi nihoyatda muhimdir. Uning qanchalik muhimligini u haqdagi oyati karimalar hamda Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning muborak hadisi shariflaridan bilib olamiz.

Meros – vafot etgan kishining mol-mulkidir, vorislarning haqqidir. Alloh taolo meros taqsimotini shu qadar batafsil bayon qilganki, Qur’oni Karimda boshqa bironta masala bu qadar bayon qilinmagan. Hadisi shariflarda aytilganidek, insonni yo’qdan bor qilgan, unga islomdagi farzlarni buyurgan Alloh taolo bandasiga nisbatan har qanday muomala qilishga mutlaq haqli bo’la turib, O’z haqqidan kechishi mumkin, ammo banda bilan bandaning o’rtasidagi haqni kechmaydi. Hayot ne’mati berilgan, nafas olib, tirik yurgan insonga Alloh taolo taqdir qilingan mol-mulk bergan bo’lsa, u vafot etgandan keyin bu mulkning boshqa bandalar qo’liga o’tishi Robbimiz buyurgan farzdir. Barchamizga ma’lumki, Alloh taolo qat’iy belgilab qo’ygan, bajarilishi majburiy bo’lgan amallar, haq-huquqlar farz deb ataladi. Farz so’zining ko’plik shakli esa «faroiz» bo’ladi. Alloh taolo vafot qilgan kishining mol-mulkini, ya’ni merosni taqsimlash qonun-qoidalari shariatda faroiz deb yuritiladi. Faroiz ilmining asosiy ahkomlari, asosiy qoidalari oyati karimalar bilan sobit bo’lgan.

Payg’ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan ham faroiz ilmiga, meros hukmlariga oid bir qancha hadisi shariflar vorid bo’lgan.

Abdulloh ibn Amr ibn Oss roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi:

Rosululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: «Ilm uch xil bo’ladi. Birinchisi – muhkam, aniq-ravshan oyatlar, ikkinchisi – hayotga tatbiq qilinadigan sunnatlardir. Uchinchisi esa adolat bilan taqsim qilinadigan merosdir».

Imom Abu Dovud va ibn Moja rivoyat qilgan.

Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

Nabiy sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: «Faroiz ilmini o’rganinglar va uni odamlarga o’rgatinglar. Men ham insonman, bu dunyodan o’taman. Ilmlar yo’qoladi, fitnalar paydo bo’lib, hatto bir fariza haqida ikki kishi bahs qilsa, ularni ajrim qiluvchi kishi topilmay qoladi».

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: «Faroiz ilmini o’rganinglar va uni boshqalarga o’rgatinglar. Zero, u barcha ilmning yarmi bo’lib, ummatim orasidan eng avval ko’tarilib ketadigan ilmdir».

Islom ulamolari meros ilmiga oid barcha oyati karimalar va hadisi shariflarni sinchiklab o’rganib chiqib, ular asosida faroizning barcha ahkomlarini istinbot qilganlar, bu ilmni mukammal holiga keltirib, ko’plab nodir kitoblar yozib qoldirganlar.

Ammo, ming afsuslar bo’lsinki, nabaviy hadisda aytilganidek, qiyomat yaqinlashgan sari bu ilmga amal qilish tobora susayib, deyarli yo’q darajaga kelib qolyapti.

Alloh ilm ato etgan, ixlos nasib qilgan sanoqli zotlarning oilalarida meros ilmiga to’laqonli amal qilinayotgandir, ammo umumiy hisobda olinsa, shariatimizning bu muhim farziga deyarli amal qilinmaydigan bo’lib qolgan. Faroiz ilmi haqida jild-jild kitoblar javonlarimizda terilib turibdi, bu hukmga oid barcha kattayu kichik masalalar fuqaholarimiz tomonidan hal qilib qo’yilgan, ammo amal yo’q hisobida. Vaholanki, kundalik hayotimizda bu masalaga deyarli har kuni duch kelamiz, bu ilohiy ahkomlarga amal qilinmayotgani bois deyarli har kuni biror muammo, ziddiyatlar kelib chiqayotganiga bevosita guvoh bo’lib turibmiz.

O’lim haq. Har kuni, har soat, har lahzada kimdir tug’ilsa, kimdir olamdan ko’z yumyapti. Har bir vafot etgan birodarimizning ozmi-ko’pmi mol-mulki qolyapti, uning qonuniy vorislari, ahlu ayoli, ota-onasi, farzandlari qolyapti. Shariatimiz dafnga oid barcha hatti-harakatlar, zarurat bo’lsa, sarf-xarajatlar tugagach, birinchi navbatda merosni taqsimlashni buyurgan. Alloh taoloning qazoi qadariga rozi bo’lgan, taqdirning yaxshi-yomonini

Allohdan deb bilgan har bir mo’min-musulmonga farzu vojib bo’lgan amal – mayyitning mol-mulkini merosxo’rlar o’rtasida faroiz ilmiga muvofiq taqsim qilinishini ta’minlashdir. Bu hukmning farz qilinishidagi eng muhim hikmatlardan biri bir bandaning haqqi boshqasiga o’tib qolishining oldini olish, turli kelishmovchilik, nizolarning oldini olish, luqmaning halolligini ta’minlashdir.

Faroiz ilmi shu qadar aniq, shu qadar keng qamrovliki, unda inson hayotida ro’y berishi mumkin bo’lgan har qanday holat ko’zda tutilgan. Tasavvur qilishimiz mumkin bo’lgan har qanday holatni misol qilmaylik, o’sha holat uchun merosning aniq ulushlari belgilab berilgan. Vafot etgan erkak yoki ayol kishining bitta o’g’li bo’lsa meros qanday taqsim bo’ladi, ikkita yoki undan ko’p bo’lsa qanday, bir qiz, bir o’g’il bo’lsa qanday, bir o’g’il, bir o’gay qiz qolsa, singil qolsa, aka qolsa, ota yoki ona qolsa qanday va hokazo – meros taqsimi uchun ko’zda tutilmagan holat yo’q. Hatto na qizi, na o’g’li qolmagan, hech kimi yo’q odamning merosini taqsimlash qoidalari ham bor, barchasi oyati karimalarda kelgan.

Mustabid tuzumdagi tazyiqlar, qatag’onlar tufayli xalqlarimiz bugungi kunda faroiz ilmidan shu qadar uzoqlashib ketganki, bu qoidalarni biladigan odamlar barmoq bilan sanarli darajada kamayib ketgan. Amal qiladiganlar esa undan ham kam. Masalan, yuqorida aytilgan bir holat – ayol kishidan qoladigan merosni taqsimlash deyarli batamom yo’qolib ketgan. Vaholanki, onaning taqinchoqlarini, kiyim-kechaklarini tabarrukan, yodgorlik, xotira sifatida qizlar o’zaro bo’lib olishi bor. Ammo bu taqsim faroiz ilmiga, Alloh taoloning hukmiga, Rasuli sollallohu alayhi vasallamning ko’rsatmasiga binoan bo’lyaptimi?

Meros masalasiga oid bir necha hayotiy misollarni keltirib o’tsak, faroiz ilmining ahamiyati haqidagi tasavvurimiz boyib, bu boradagi ilmimiz, ma’rifatimiz, saviyamiz, savodimiz oshadi, inshaalloh.

Meros qoidalari poymol qilinishining ko’rinishlari:

Birinchi holat – mayyitning haqqiga qilinadigan marosimlarda undan meros qolgan mol-mulkdan tayyorlangan taomlarni eyish. Faroiz ilmida vafot etgan insondan qolgan mol-mulk tarika deb ataladi. Dafndan so’ng birinchi navbatda tarikaning uchdan bir qismi hisobidan mayyitning qarzlari ado etiladi. Undan ortig’i berilmaydi, chunki u merosxo’rlarni haqqi bo’ladi. Merosxo’rning haqqini eyishga, egallab, o’zlashtirib olishga, uning merosdagi ulushini o’zgartirishga hech kimning haqqi yo’q. Chunki bu Alloh taoloning qonunidir.

Vorislarning haqqi bo’lgan, shariat ko’rsatmasiga ko’ra taqsimlanishi farz bo’lgan merosni, xalq tili bilan aytganda, etimning haqqini eyishning eng xunuk, ammo eng keng tarqalgan shakli – mayyitning ortidan qilinadigan turli marosimlar qilish va bunday marosimlarga borib, u erdagi taomdan tanovul qilishdir. Alhamdulillah, mustaqil bo’lib, dinimizni o’rganish va unga amal qilish baxtiga musharraf bo’lganimizga chorak asr bo’ldi, ammo hanuzgacha bu illatni batamom yo’qotib bo’lmayapti. Fatvolar chiqyapti, amru ma’ruflarda tushuntirilyapti, ammo shu «payshanbalik»lar, «etti», «yigirma», «qirq», «yil» va shunga o’xshash bid’at marosimlarni qilish kerak ekan deb, vafot qilgan odamning molini merosga taqsimlamasdan, ehsonlarga ishlatib yuborish ommaviylashib ketyapti. Bularning barchasi ilmsizlik, johillik, shariatning hukmiga beparvolikdir.

Dinu diyonat xalqimizning qon-qoniga singib ketgan, alhamdulillah, biz etimparvar, mehr-oqibatli millatmiz. To’yga bormasak bormasmiz, ammo ta’ziyaga etib boramiz, gina-kuduratni unutib, musibatzada birodarimizga hamdard bo’lamiz, janoza o’qiymiz, tobut ko’taramiz, vafot etgan birodarimizning qabriga bir kaft bo’lsa ham tuproq tortamiz, ortidan tilovatlar qilib, duolar qilamiz. Ammo meros ilmidan bexabarligimiz oqibatida misqollab to’plagan shuncha ajru savobni bid’at amallar bilan, etimning haqqini, birovning haqqini eyish bilan havoga sovuramiz. Ehson deyilsa bo’ldi, marhumning merosi taqsim qilindimi, qarzlari ado etildimi, surishtirmasdan o’sha «etti», «yigirma», «qirq»larga boraveramiz, oshni eb, eb-ichganlarimizdan, shu yozilgan dasturxondan, ehsondan hosil bo’lgan savoblarni o’tganlarga bag’ishladik deb o’zimizcha duolar qilib qo’yamiz. Azizlar! Savob faqat shariatda bor amaldan, solih amaldan, to’g’ri amaldan hosil bo’ladi. Nafaqat odob-axloqqa, hatto hadisi sharifga, oyati karimaga zid amallardan savob hosil bo’lmaydi!

Vafot etgan birodarimizning norasida go’daklari, balog’atga etmagan farzandlari qolgan bo’lsa, uning merosi o’shalarning haqqi bo’ladi. Alloh asrasin, agar bu ehsonlar, bu noz-ne’matlar, qozon to’la oshlar o’sha meros hisobidan qilinayotgan bo’lsa, bu eganimiz etimlarning haqqini eyish bo’lib qolmaydimi?

Etimni molini eyish Islomda eng og’ir gunohlardan biridir. Alloh taolo Qur’oni Karimda «Etimlarning mollarini zulm ila eydiganlar qorinlariga olovni eydilar, xolos. Ular qizdirilgan do’zaxga kirib kuyajaklar, yonajaklar», deb qattiq ogohlantirgan.

Shuning uchun bir ehsonga aytilsak, mayyitga oid marosim bo’lsa, ehtiyot bo’lishimiz, uning qaysi mol-mulk hisobiga qilinayotganiga bir e’tibor qilib qo’yishimiz kerak ekan. Agar mayyitning molidan qilinmayotgan bo’lsa, marhumning oshna-og’aynisi, jigarlari yoki o’g’li savobi etib borsin degan niyatda marosim qilib berayotgan bo’lsa, Alloh taolo dargohida husni qabul aylsin. Ammo eri vafot qilgan ayolning qarindosh-urug’lari tomonidan, kimlarningdir gap-so’zidan qo’rqib, ta’na-malomatidan qutulish uchun qilinayotgan bo’lsa-chi? El-yurtdan qolmayin deb, qarzga botib qilinayotgan bo’lsa-chi?

Demak, bu kabi marosimlarda etimning haqqi, merosxo’rlarning haqqi poymol bo’lishining oldini olishimiz, shariatning hukmini tushuntirib, bu kabi og’ir gunoh ishlarga yo’l qo’ymasligimiz kerak bo’lar ekan

Sayyid Rahmatulloh Termiziy
Mehrob.uz