Хоразмий — ХIV асрда яшаб, туркий ва форсий тилда ижод этган шоир. Бироқ бизга унинг асосан ўзбек, қисман тожик тилида битилган биргина «Муҳаббатнома» асари етиб келган. Таржимайи ҳоли ҳақида ҳам шу асардаги маълумотлардан бошқа маълумотга эга эмасмиз. Ҳатто, унинг асл исмини ҳам билмаймиз. «Муҳаббатнома»да шоирнинг ўзи қайд этишича, Олтин Ўрда хони Жонибекхоннинг Сирдарё музофотидаги ҳукмдорларидан бири Муҳаммад Хожабек форсий тилда шеърлар ёзиб, машҳур бўлган Хоразмийдан: «Бу қиш менинг ёнимда юриб, бизнинг тилда (яъни туркийда) бир китоб ёзсанг», — деб илтимос қилади:

Кўнгул баҳринда кўп гавҳарларинг бор,
Очунда порсий дафтарларинг бор.
Муҳаббат нардини кўплардин уттунг,
Шакартек тил била оламни туттунг.
Тиларменким, бизинг тил бирла пайдо
Китобе айласанг бу қиш қотимдо, —
Ким уш елдек кечар айёми фоний,
Жаҳонда қолса биздин армуғоне.

«Муҳаббатнома» шу тариқа милодий 1353-йили дунёга келган. Демак, шоир тожик тилидаги дафтарлари, яъни тўпламлари, «шакартек тил» билан эл орасида маълум-у машҳур бўлган. Муҳаммад Хожабек эса ундан айнан ўзбекча асар ёзишни сўраяпти. Адабиётимиз тарихи учун бу муҳим бир факт. Чунки шоирларимизнинг ўз тилимиз қолиб, форсийда асарлар ёзишига қарши кураш Алишер Навоий яшаган ХV асрнинг иккинчи ярмига қадар давом этди. Тахаллусидан ҳам билиш мумкинки, шоир — хоразмлик. Лекин асар Сирдарё ёқаларида битилган. Яна бир нарсани унутмаслик керакки, фақат Амударёнинг Оролга қуйиладиган жойларигина эмас, Сирдарёнинг денгизга туташ бўлган ҳудудлари ҳам Хоразм дейилган бўлиши мумкин. Шунинг учун «Хоразм» деган жой номи англатган ҳозирги тушунча билан ХIV асрдаги ҳудуд бир биридан кескин фарқ қилиши табиий ҳол.

Хоразмий. Муҳаббатнома (юклаб олиш PDF 456 Kb)

«Муҳаббатнома» ҳақида

«Муҳаббатнома»нинг икки нусхаси бизгача етиб келган: 1. Милодий 1432-йили Язд шаҳрида Мир Жалолиддин деган киши таклифи билан Боқи Мансур деган хаттот уйғур ёзувида кўчирган нусха. Бу матнда айрим қисқаришлар учрайди. 2. Милодий 1508-1509-йилларда араб ёзуви асосидаги туркий алифбода кўчирилган нусха. Бу нисбатан тўлароқ — жами 473 байтдан иборат. Асарнинг иккала нусхаси ҳам Лондондаги Британия музейида сақланади.

«Муҳаббатнома» мумтоз адабиётимиздаги нома жанрининг Ёрқин намуналаридан бири ҳисобланади. Чунки асар, тузилишига кўра, ўн бир номадан ташкил топган. Нома унинг асосий жанрий йўналишини белгилаб турибди. Бироқ унда, номалардан ташқари, ғазал, соқийнома, маснавий, қитъа ва фард жанрлари намуналари ҳам учрайди. Шоир номалар орасида шу лирик жанрлардан фойдаланиб кетаверган. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, номалар ҳам шаклан маснавий тарзида битилган. Номалардан ташқари ҳолда келган маснавийларни шоир алоҳида тепасига сарлавҳа тарзида ёзиб, билдириб ўтган. Асарда зуллисонайнлик (икки тилда ижод қилиш) қоидасига охиригача амал қилинган. Яъни мавжуд ўн бир номадан иккитаси — тўртинчи, саккизинчи номалар, асар тузилишига асосан улардан кейинги маснавий, шунингдек, дастлабки ғазал форсий тилда битилган. Шоир махсус равишда шундай иш тутганини қайд этиб ўтади:

Бу хон узра салойи ома қилдим,
«Муҳаббатнома»ни ўн нома қилдим.
Қилойин икки бобин порсий ҳам,
Ким атлас тўн ярошур бўлса муълам.

Мазмуни: «Бу дастурхон узра умумий даъваът қилдим,
«Муҳаббатнома»ни ўн нома қилдим.
Икки бобини форсий тилда битайинки,
Агар атлас (беқасам) тўн ҳар хил рангда бўлса, ярашади».

Хоразмий ғазал, қитъа ва фарднинг ХIV аср ўзбек адабиёти учун дастлабки намуналарини ижод қилди. Бу асарлар ана шу жиҳати билан ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Асар Муҳаммад Хожабек илтимоси билан ёзилгани, «буюртмачи» ундан бир ном қолишини истагани учун унинг таъриф-тавсифига кўп ўрин ажратилган. Шаклан олиб қараганда, шоир Муҳаммад Хожабек мадҳини номалардан олдин саранжомлаб, кейин «Муҳаббатнома» бунёд этишга киришгандек қилиб ёзади. Ана шу мадҳ қисмидаги маснавий ва ғазалларда Муҳаммад Хожабек очиқ мақталади. Шоир унга бўлган инсоний меҳр-муҳаббатини изҳор этади. Асар номи «Муҳаббатнома» дейилиши ҳам, асли, шундан. Шунинг учун бу асарда реал шахс тимсолини яратиш асосий мақсад қилиб қўйилган. Бир байтда бу ҳукмдорнинг Қўнғирот уруғидан эканини қайд этиб ўтади:

1 Шоир дастлаб ўн номадан иборат асар ёзишни мўлжаллаган, аммо кейин яна бир нома қўшган (Бурун ўн дедим, у ўн бир бўлди).

Зиҳи арслон юрак Қўнғрот уруғи,
Кичик ёшдин улуғларнинг улуғи.

Лекин номалар бошлангандан кейинги қисмларида ҳам зимдан ҳукмдорга илиқ муносабат, ишоралар билан уни таъриф-тавсиф этиш бор. Бу аксар ғазаллар мазмунида ҳам акс этади. Бир ғазалда бевосита лирик қаҳрамон билан ҳукмдор муносабатлари қаламга олинади. Жумладан, унда шундай байт бор:

Бизинг бек ёдиға ишрат қилоли,
Нечаким йўқтурурбиз сон ичинда.

Шоир баъзан ғазалнинг матлаъсидаёқ бунга очиқ ишора қилади:

Яратқонким, тан ичра жон яратти,
Сени кўрклуклар узра хон яратти.

Айниқса, мақтаъларда шоир лирик қаҳрамони тўғридан-тўғри Муҳаммад Хожабекка мурожаат қилиб, ундан ҳиммат ва карам кутади:

Сиза теб келди, Хоразмийни асранг,
Ким асрарлар қамуқ шаҳлар гадойин.

Ҳатто, шаклан ишқий мавзуда бўлган номалар ва ғазаллар моҳиятида ҳам ана шу ҳукмдор таърифи ётганини сезиш қийин эмас. Баъзан буни гўё бир ўхшатишдек қилиб ёхуд истиора шаклида билдириб ўтади:

Қилур ўз жониға қасд ўзи бойиқ,
Гадоеким, бўлур султона ошиқ.

Ёки:

Айит мендинким, ул мискин урур оҳ,
Қачон ингай гадонинг эвина шоҳ?

Номалардаги «олам подшоҳи», «қамуқ кўрклуклари узра “подшосен», «гу1чеҳралар молик риқоби», «шоҳи қабойил», «оҳу назарлар шаҳриёри» каби ифодалардан фойдаланиш ҳам бирйўла асар бағишланган ҳукмдорни эсдан чиқармаслик илинжида қилинган. Муаллиф шундай йўл тутганки, бу парчаларни ҳукмдорга эмас, ёрга бағишланган деб ўқисангиз ҳам, маъно чиқаверади, бадиият ҳеч нарса йўқотмайди. Энг муҳими, ишқ бу ерда ҳукмдорга муҳаббатдан севикли ёрга, ундан эса Яратган Эгамга муҳаббатга айлана борган. Чунки тасаввуф юртимизда кенг қанот отган бу даврларга келиб илоҳий ишқдан холи тарзда муҳаббат мавзуини ёритишни тасаввур қилиш мушкул: Буни шоир асар охиридаги «Илтимосин айтур» фаслида шундай билдириб ўтади:

Муни ким иш бирла ўқуғай,
Ҳақиқат оламини мунда билғай.

Бу ердаги «ҳақиқат» тасаввуфий маънога эга. Яъни Худога ишқнинг йўли шариат, тариқат ва ҳақиқатдан иборат деб қаралган. Ҳақиқат — Аллоҳга етишни англатади. Тасаввуф аҳли ишқни Худога муҳаббат тарзида тушунган ва талқин этган. Инсонга, яъни дўстга ёки ёрга муҳаббат Аллоҳга бўлган ишқнинг босқичларидан деб қаралган. «Муҳаббатнома» ўзбек адабиёти тарихида алоҳида ўрин тутади. У шеъриятнинг кейинги тараққиётига жиддий таъсир ўтказди. Ҳатто, Алишер Навоий ҳам бу асардан яхши хабардор бўлган. Улуғ ўзбек шоирининг форсий ва туркий тил муқоясаси, туркий тилнинг кўп жиҳатлардан устунлигини исботлашга бағишланган «Муҳокамат ул-луғатайн» рисоласида туркийлар каттароқ холни «менг» дейиши, бу ифода форсий тилда йўқлиги ҳақида гапира туриб, мисол тариқасида:

Анингким, ол энгинда менг яратти,
Бўйи бирла сочини тенг яратти, —

байтини келтиради. Навоий бу мисраларни қайси асар ёки қай бир шоирдан олганини аниқ айтмаган. Аслида, бу — Хоразмий «Муҳаббатнома»сининг олтинчи байти. Навоий бу байтни айнан Хоразмийнинг «Муҳаббатнома»сидан олганини исботловчи бошқа жиддий далиллар ҳам бор. Хоразмий келтирилган байтда кеча ва кундузни бир чиройли қиз ёки келинчак каби тасвирлаб, Аллоҳ унинг қизил юзида менг, яъни катта хол яратди, шунингдек, бўйи билан сочини тенг яратди, дейди. Бундаги «қизил юз» («ол энг») ва «бўй» рамзан — кундузни, «менг» ва «соч» — кечани билдиради. Демак, Худо кундуз билан кечани тенг қилди, дейилмоқчи. Умуман олганда, йил давомидаги жами кундузлар билан барча кечалар йиғиндиси тенг-да. Шоир байтда айнан шуни кўзда тутган. «Бўйи бирла сочини тенг яратти» — туркий шеъриятга Хоразмий қўшган гўзал ифодавий топилма. Навоий эса адабиёт, хусусан, туркий шеъриятдаги йилт этган бирор нимарсани кўздан қочирмагани аниқ. Ахир, Шарқда шоирлар биргина чиройли ифода учун ҳам олқиш олган, катта шуҳрат топган-да. Кейин ўша бадиий топилдиқ шу шеъриятнинг чинакам мулкига айланган, бошқа шоирлар ундан фойдаланган. Фақат энди бунга яна нимадир янгилик қўшиб ишлатиш шарт бўлган. Навоий ғазалларидан бирида мана бу байтда кун-тун тенглиги (бу эски ўзбек тилида “эътидол” дейилган) бўй билан сочнинг баробарлигига қиёс қилинади.

Васли аро кўрдим, тенг эмиш бўйи-ю сочи,
Тун-кун тенг экан, зоҳир ўлур бўлди чу Наврўз.

Бу ерда Хоразмий байтидан ижодий фойдаланилгани аён. Навоий «Фарҳод ва Ширин» достонининг хоқон ўғли, яъни Фарҳод учун йилнинг фаслларига мослаб қурдирган тўрт қаср таърифига бағишланган 17 -бобини шундай бошлайди:

Ҳамал таҳвили эткач Меҳр гулчеҳр,
Очар юз гул замона кўргач ул Меҳр.

Қилур машшотайи сунъ ошкоро
Аруси даҳрнинг ҳуснига оро.

Қилур тун бирла зулф-у кун била энг,
Этар лекин бўйи бирла сочин тенг.

Мазмуни: «Гул юзли Қуёш ҳамал буржига кирганда замона у Қуёшни кўргач, юз гул очади. Яратиш пардозчиси эса замона келини ҳуснига оро беради — тундан соч, кундан чеҳра ясайди. Лекин сочи билан бўйини тенг қилади, яъни баҳор бошланиб, гуллар очилади, олам гўзаллашади, кеча-кундуз баробар (Наврўз) бўлади». Навоий «Муҳокамат ул-луғ атайн»да келтирилган байтни «Муҳаббатнома»дан олгангина эмас, «Фарҳод ва Ширин»да бевосита шу асардан таъсирланиб қалам сурган. Бироқ энди мазмун ўзга муайянлиг-у тасвир ўзгача гўзаллик касб этган: Навоий йил давомидаги кечалар билан кундузлар ўртасидаги тенгликни эмас, айнан Наврўзни — кеча билан кундузнинг баб-баробар келадиган пайтини кўзда тутган. Уни «аруси даҳр», яъни «дунё келинчаги» деб таърифлайди. Илк баҳор билан (аждодларимиз баҳорни 1-мартдан эмас, 21-март, яъни Наврўздан бошланади деб ҳисоблашган) экелинчак ўртасида ажиб бир уйғунлик ҳам бор.

Хоразмийда дунёда кеча ва кундузнинг умумий тенглиги айтилган. Лекин бу Худонинг Ерда ҳаётни пайдо қилиши ҳақидаги байтлар сирасида келганлигидан унда зимдан Наврўзга ҳам ишора йўқ эмас. Чунки ўша байтдан кейин мана бу мисраларни ўқиймиз:

Қаро тупроқдин сунбул тўратти,
Тиканлар орасинда гул тўратти.

Қора тупроқдан сунбул униб чиқиши, тиканлар орасида гул пайдо бўлиши ҳам кўкламдан дарак. Энди Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин»дан келтирилган байтидан кейинги мисраларга қулоқ тутинг:

Рутубат еткуруб ҳар сори ёғин,
Тар айлаб қатрадин гуллар димоғин.

Демак, ёмғир ёғиши билан гуллар димоғи ҳўл бўлади. Бу ердаги «қатра» тимсолининг ҳам Хоразмий «Муҳаббатнома»сига ворисийлиги бор. Чунки хоразмлик шоирнинг Навоий мисол келтирган байтидан олдинги қўшмисрасида «қатра» тилга олинган:

Ҳаво узра берур шунқорға қуни,
Тўлун Ойдек қилур бир қатра су(в)ни.

Кўриниб турганидек, «Фарҳод ва Ширин»нинг 17 -боби бош¬ланмаси бевосита «Муҳаббатнома» бошланмаси таъсирида битилган. Бундан: Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин»и гарчи, шоирнинг ўзи таъкидлаганидек, Хусрав Деҳлавийнинг «Ширин ва Хусрав»ига жавобия тарзида ёзилган бўлса ҳам, унда бевосита туркий, яъни ўзбек адабиётига ворисийлик аломати ҳам кучли, деган хулоса келиб чиқади. Навоий бу достонини яратишда унинг вазни — ҳазажи мусаммани маҳзуф (ёки мақсур) вазнида битилган форсий ва туркий маснавийларни изчил ўрганган. «Муҳаббатнома»нинг айнан шу вазнда экани кўриб ўтилган таъсир учун жуда қўл келган. Навоий «Хамса»си — нафақат форсий, наинки туркий, умуман, Шарқ шеърияти майдонидаги мўжиз бир чўққи. Бундай юксак поғоналар жаҳон сўз санъати саҳнида ҳам жуда оз. «Хамса»да ана шу эгизак адабиёт — форсий ва туркий сўз санъатининг жамики хислатлари ажиб тарзда уйғунлаштирилган — синтезлашган. Шу тариқа шоир даҳосининг куч-у қудрати билан адабиёт янги бир поғонага кўтарилган.

«Муҳаббатнома» Навоий ижодининг туркий илдизларини ўрганиш учун муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

Нома жанри ҳақида

Нома — ўзбек мумтоз адабиётининг жанрий кўринишларидан бири. Луғавий жиҳатдан бу форсий сўз «хат», «мактуб» деган маънони англатади. Истилоҳий маъноси ҳам шундан келиб чиқади. Чунки шаклан нома жанрига доир асарлар хат, мактуб тарзида битилади. Бироқ энди буни бошқа асарлар ичида қаҳрамонларнинг бир бирига мактуб йўллаши билан бир нарса деб тушунмаслик керак. Масалан, Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидан Фарҳоднинг Ширинга, Шириннинг Фарҳодга, шунингдек «Лайли ва Мажнун»дан Лайлининг Мажнунга, Мажнуннинг Лайлига мактублари ўрин олган. Мустақил бирор асар тамоман нома усулидан фойдаланилган ҳолда битилсагина, у нома жанрига дахлдор ҳисобланади.

Хоразмийнинг «Муҳаббатнома»си ўзбек мумтоз адабиётидаги нома жанрининг илк ёрқин намунаси саналади. Албатта «Муҳаббатнома» фақат номалар йиғиндиси эмас, унда ғазал, қитъа, фард каби кичик лирик жанрларга хос асарлар ҳам мавжуд. Лекин асардаги ўн бир нома асар тузилишининг бош хусусиятини белгилайди. Шоир шундан келиб чиқиб “нома» сўзини асар номига ҳам чиқазган. Хоразмийнинг номанавислик анъанасини адабиётимизда Хўжандий «Латофатнома»си, Юсуф Амирий «Даҳнома»си, Саид Аҳмад «Таашшуқнома»си, Саййид Қосимий «Ҳақиқатнома»си ва «Садоқатнома»си билан давом эттирди. «Нома» сўзини асар номига тиркаш бу жанрга тааллуқли бўлмаган бошқа асарларда ҳам учрайди. Масалан, Салоҳиддин Тошкандийнинг «Темурнома», Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Бобурнома», унинг невараси Гулбаданбегимнинг «Ҳумоюннома» асарлари номларида «нома» сўзи ҳам қўллангани билан улар нома эмас, сарлавҳада қайд этилган шахс ҳаёти билан боғлиқ тарихий асар маъносини англатади.

Умид Бекмуҳаммад