Шоир ижодини ўрганишда асосий бирламчи манбалари унинг асарлари, бир шеърий девони, «Шажараи Хоразмшоҳий» ва «Хоразм тарихи» китобларидир. Ижод намуналари китобат қилинган баёз-мажмуаларда, 1905-1923 йиллардаги ижодий намуналари эса ўша давр вақтли матбуотларида ҳам учрайди. Шунингдек, Хива адабий муҳитига оид манбалар - Муҳамммад Ризо Огаҳийнинг «Шоҳид-ул иқбол», Аҳмад Табибийнинг «Мажмуат-уш шуаро Ферузшоҳий», Ҳасанмурод Лаффасийнинг «Хива шоир ва адабиётчиларининг таржимаи ҳоли» каби асарларида у ҳақида маълумотлар учрайди. Огаҳий, Табибий ва Лаффасийлар шоир ҳақида маълумотлар берар экан, уни шахс ва шоир сифатида юксак баҳолайдилар.

ХIХ асрнинг II ярми ХХ аср бошлари Хоразм адабий муҳити, унинг намояндалари ижоди ҳақида яратилган деярли барча илмий тадқиқотларда ҳамда бу даврдаги Хоразм тарихини ёритувчи тарихий-илмий асарларда шоирнинг ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ фикр ва мулоҳазалар бор. Шунингдек, академик Й.М. Йўлдошевнинг 1960 йилда «Фан» нашриётида чоп этилган «Хева давлат ҳужжатлари» номли китобида Баёнийнинг саройдаги хизмати ва мусиқагагўйлигига оид маълумотлар берилган. Ўтган асрнинг 60- йилларида Баёний ижодига бўлган эътибор янада жонланди. 1960 тарихнавис олим Қ.Мунировнинг «Мунис, Огаҳий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари» рисоласи эълон қилинди. Мазкур рисолада «Шажараи Хоразмшоҳий»нинг Ўрта Осиё тарихини ўрганишдаги аҳамияти маълум даражада ёритилади. 1962 йилда эса С. Ғаниева ва Ҳ. Мухторова Баёний ижодини оммалаштириш ишларини йўлга қўядилар, унинг шеърларини йиғиб, китоб шаклига келтириб, «Ғазаллар» номи билан эълон қиладилар. 1967 йилдаги Ю. Юсуповнинг “Хоразм шоирлари” китоби, 1976 йил адабиётшунос Ж. Жумабоеванинг “Ўзбек тили ва адабиёти” журналида чоп этилган “Баёний ижодининг айрим хусусиятлари” мақоласи ҳам шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида маълум тасаввурларни беради. Аммо шоир ижодини жиддий ва кенг кўламда ўрганиш 90-йиллардан бошланди. Бу даврда Баёний ҳаёти ва ижодини ўрганиш, нашр этиш қизғин ва самарали олиб борилди. Бу хайрли ишнинг бошида адабиётшунос Иқболой Адизова турди. И. Адизова 1990 йили Баёнийнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида номзодлик диссертациясини ёқлади. 1994 йилда Иқболой Адизова сайъи-ҳаракатлари билан «Шажараи Хоразмшоҳий»нинг қисқартирилган ихчам нашри эълон қилинди. 1995 йилда эа ушбу муаллифнинг Н. Жумахўжа билан ҳаммуаллифликдаги «Сўздин бақолироқ ёдгор йўқдир» рисоласи босилиб чиқди.

Кўринадики, Баёний ҳаёти ва ижодини тадқиқ қилиш мустақиллик йиллари янги босқичга кўтарилди.

Шоирнинг ҳаёт йўли. Муҳаммад Юсуфбек Хева қалъасининг орқа тарафидаги Қиёт қишлоғида 1840 йилда дунёга келди. Унинг отаси Бобожонбек Оллоберди тўра 1804-1806 йилларда хонлик қилган Элтузар хоннинг неварасидир. Демак, Баёний Элтузархоннинг чевараси бўлган. У хонлар авлодидан бўлишига қарамай, хонлик саройида бирон-бир баланд мартабада бўлмаган.

Муҳаммад Юсуф ёшлигида юксак тарбия ва юқори таҳсил олди. Араб, форс, усмонли турк, озарбайжон тилларини чуқур ўрганди, шеърга, илмга ва мусиқага айрича муҳаббат қўйди. Албатта, бунда оилавий муҳитнинг таъсири катта эди. Унинг отаси Бобожонбек шеърият, тарих, мусиқа илмларидан яхшигина хабардор бўлган, ҳатто ўз замонининг машҳур шоир ва тарихчиларидан Мунис, Огаҳийлар назарига тушган эди. Улар билан қадрдонлашиб, борди-келди қилишган. Бундай шоирларнинг ташрифи ва суҳбати ёш Муҳаммад Юсуфга айрича таъсир қилиши табиий эди. Бундай учрашувлар унинг шеъриятга ҳавасини ёлқинлантирди, иштиёқини оширди. Муҳаммад Юсуфбек эски мактабни битиргач, табиблик илмига ҳавасманд бўлиб, бу соҳада ҳам муайян маълумотга эга бўлди. Баёний яхши табиб, яхши хаттот ва яхши мусиқашунос мақомини олади. У олти ярим мақом созини тўлиқ билган. Ҳатто Хева шоир ва уламолари Юсуфбекнинг уйига бориб «соз қилдирайли» деб тонг отгунча мушоира қилиб, соз чалиб ўтирганлар. Баёний хонадонида танбур, ғижжак, доира, буломон, дутор каби мусиқа асбоблари тўлиқ бўлиб, уларни ўзи яхши чертган, лекин қўшиқ айта олмаган. Уйи доимо меҳмонлар билан гавжум бўлган. Манбаларда келтирилишича, Баёний узун бўйли, чиройли, сариқ соқолли камбағал одам бўлган. Кийимлари озода бўлиб, сўзлаган вақтда овози гоҳо йўғон, гоҳо нозик чиққан. Халқ орасида ҳозиргача «Овози Юсуфбек овозига ўхшар экан» деган ибора юради. Бобожон Тарроҳ- Ходимнинг хотирлашича, Баёний хушовоз, сахий одам бўлган экан. У ҳақида Табибий мана бундай ёзган эди:

Баёнийки бор шоири хуш баён,
Сўз ичра қилур, дуру гавҳар аён...
Баёнийки, машҳур шоир эди,
Дема шоир они, соҳир эди.

Таърифланганидек, Баёний “соҳир” ижодкор бўлиб етишди ва бу билан халқнинг, ижодкор замондошларининг, ҳатто Хива хонининг эътиборига тушди. Бу вақтда Хива ҳукмфармоси Муҳаммад Раҳим II Феруз эди. Шоҳ ва шоир Ферузнинг истаги ва таклифи билан Баёний умрининг катта қисми саройда ўтди. Аммо саройда у бирор юқори лавозимда бўлмаган. М.Йўлдошев уни “Хева хони саройида девон бўлиб ишлаган” лигини эътироф этади. Шоир 1915-1916 йилларда саройни тарк этиб, қолган умрини ижодга бағишлайди. Феруздан кейин тахтга ўтирган Асфандиёрхон ва унинг аъёнлари қуршаб олган чиркин муҳит шоирнинг ғазаб ва нафратини қўзғади. Бундай иқлимда Баёний е узоқ яшай олмайди ва саройдан чиқиб кетади.

Баёний умрининг охирги йилларида илм-маърифат ва маориф йўлида анчайин катта ишлар қилади. Шогирдларига араб, форс тилларидан, мантиқ, тарих, шеърият қонун-қоидаларидан сабоқ беради. 1920-21 йилларда эса Хива маориф бўлимида шўъба мудири вазифасида хизмат қилади.

Баёний 1923 йилда 83 ёшида ўзи туғилиб ўсган Хива шаҳрида вафот этди.

Шоирнинг адабий мероси. Муҳаммад Юсуф Баёний истеъдодли шоир, муаррих, мутаржим, муғанний, мусиқа ва тиб илмининг билимдони сифатида ўзидан катта адабий мерос қолдирди.

Шоир сифатида бир шеърий девони бизгача етиб келган. Мазкур девон 1860-1905 йиллар оралиғидаги шеърларни ўз ичига олади.

Баёнийнинг қўлёзма девонининг бир неча нусхалари мавжуд бўлиб, девондан унинг ғазаллари, мухаммаслари, рубоий, қасидалари ўрин олган.

Шоир ижодиётида лирика асосий ўринни эгаллайди. Шу билан бир қаторда ўз замонасининг илғор кишиси сифатида, ҳаётда рўй бераётган воқеа-ҳодисаларга беэътибор бўла олмайди, адл-инсофни тарғиб қилиш, халқпарварлик мотиви унинг шеъриятида яққол сезилади. Шоир шеърларида фалакдан норози бўлиш кайфияти устувор. Шу жиҳатдан шоир хон ва унинг лаганбардор, инсофсиз амалдорларининг қилмишларини ўзига хос услубда киноя ва сатирик йўналишда кескин очиб беради. Жумладан, «Қарға» радифли ғазалида қуйидагича мсиралар бор:

Қушлардан ўзини гўё айлаб шумор қарға,
Парвоз урар ҳавони айлаб фаввор қарға,
Андинким, ўзга қушлар босмоқға ор этурлар,
Завқу сурур ила ер бенанггу ор қарға.

Кўринадики, шоир ичидаги гапларни, кесатиқни, кинояли фикрларни кўчма маънода қарға тилида ифодалаб берган. Қарға образи орқали сурати одам, сийрати тубанликка йўғрилган кимсаларни қаттиқ қоралайди. Ҳаётда энг суюмсиз, кўнгил хушламас жонивор – бу қарға. Баёний ҳаётда учрайдиган қарғасифат кимсаларнинг сурати ва сийратини қуш тимсоли орқали чизиб беради. Эътибор қилинса, бошқа қушлар яқин бормайдиган, таъби тортмайдиган жойларда қарға «виқор» билан юради, бошқалар истеъмол қилмайдиган нарсаларни улар «завқ» ва «сурур» билан, беорларча ейди. Деҳқонлар экинларини пайҳон қилувчи, ишларига зарар етказувчи ҳам қарға. Демак, у шунинг учун ҳам ҳеч кимга ёқмайди. Шоир бу сифатларни рўйи-рост ифодалаши орқали ўз даврининг текинхўр, ўғрисифат, баднафс кишиларини аёвсиз танқид қилган. Шоир усталик билан ёзилган бу кесатиқ ва киноялар кимга тегишли эканини халқ бемалол билиб олган. Шоирнинг сўз қўллашидаги устамонлиги шеър таъсирчанлигини оширган. Ўзининг ғоявий мақсадини оширишда шумор, фавор, завқу сурур, бенангу ор, хиромон, ҳазар, бевиқор, ҳумор, қофиядош сўзларни қўллаш орқали аниқ бир шахсни, атрофдошларининг башараларини ошкора очиб ташлайди.

Разолат ва ёвузлик ҳукмрон бўлган даврда шоир ҳеч бир рўшнолик кўрмади. Адолатсиз, тенгсиз ва зиддиятга тўла бу ҳаётнинг жабрларидан изтироб чекди шоир:

Қайси ғам баҳрини қаъриға Баёний тушмади?!
Қайси меҳнат бори они зору гирён этмади?!

Шоирнинг ғазалларида ишқ ва ишқий кечинмалар ҳам ўзига хос усулда ифодаланган. Шоир шеъриятида ошиқ изтироблари, қувончи ва баъзан ёрдан шикояти ўз тажассумини топади. Қуйидаги мисраларга эътибор беринг. Ғазал васлга зор ўртанган ошиқнинг ишқий кечинма изҳоридан бошланади:

Эй, пари, гулистонни сайр этиб, томоша қил,
Пардани олиб юздин ҳуснинг олам аро қил.
Юзларингга булбулни айлаб ошиқи нолон,
Қоматингни сарвига қумриларни шайдо қил.

ёки тубандаги байтда маҳбуба тимсолини қуйма сатрларда қуйидагича эътироф этади:

Юзинг гул, сочларинг сунбул, қаддинг сарви хиромондек,
Кўзинг фаттон, қошингдур, ё бу ёйнинг ўқи мужгондир.

Шоир ёрни таърифлашда анъанавий тасвирий ибора ва ифодаларга кенг ўрин беради ҳамда бадиий тасвирий воситалардан усталик билан фойдаланиб, ёр хуснини, унинг шаклу шамойилини ўзига хос чизгиларда чизиб беради.

Баёний шеъриятининг етакчи образларидан бири маҳбуба бўлиб, у турли лавҳаларда намоён бўлади. Баъзан, у “маъшуқасиз дунё кўзига қоронғу бўлган” ошиққа ҳижрон азобини солса,

Сенсиз манга қоронғу равшан жаҳон эмасму,
Бу олами аносир зиндони жон эмасму..?
баъзан, ёрига “лутф” айлаб, унинг кўнглини шод қилади:
Ҳажр аро беморингиз ҳоли харобин сўргали
Лутф ила келган менинг банданавозим сизмусиз?

Маълумки, Феруз ташаббуси ва раҳнамолигида Хоразмда таржима мактаби майдонга келди. Бу борада Огаҳий, Комил Хоразмий, Табибий каби салафлар қаторидан Баёний ҳам муносиб ўрин. Жумладан, у Мавлоно Дарвеш Аҳмад томонидан ҳижрий 1092 (мелодий 1681) йил араб тилида ёзилган умумий тарихга оид «Саҳоифул ахбор» («Хабарлардан саҳифалар, 1-2 жилдлар) китобини, Али Муҳаммад ал Хиравий Камолиддин Биноийнинг маснавийда ёзилган тарихий-бадиий характердаги «Шайбонийнома»сини, Абу Жаъфар Жарир ат-Таборийнинг араб тилида ёзилган умумий тарихга оид насрий асари «Тарихи Таборий»ни юксак маҳорат билан ўзбек тилига таржима қилади. Шунингдек, Атоуллоҳ ибн Фазлуллоҳ Ҳусайнийнинг «Равзатул-аҳбоб» асарининг ўзбекча таржимасини таҳрир қилди.

Мана бундай тўртта йирик таржима асарларини пайдо бўлишида Хива хони Ферузнинг роли катта, чунки уларнинг аксари хоннинг амри ва раҳнамолигида дунёга келган. Шу билан боғлиқ бир воқеа. Хива хони Феруз Ҳилолий, Оқупа ва кўҳна Урганч сафарларидан пойтахтга қайтиши «Хевақ аҳолилари» учун байрамдай бўлди, бутун хиваликлар «хон истиқболига» чиқдилар ва улар қаторида Баёний ҳам бор эди. Баёний хон учун иккита совға тайёрлайди, бири подшоҳ Феруз буйруғини адо этиб, «Тарихи Таборий» таржимасини тамомлайди, иккинчиси сафардан қайтиш шарафига ғазал битади. Бу ҳақда шоирнинг ўзи шундай дейди: «Фақирға китоби «Тарихи Таборий»ни форсий тилидин турк тилига таржима этмак хизматин буюриб эрдилар. Бу сабабдин рикоби ҳумоюнда кета олмай амри олийлари била қолиб эрдим. Ман ҳам истиқболлариға чиқиб дуо қилдим. Чун ғоят шон-шавкату шиквайи ҳашмат била келиб шаҳарга кириб келиб тахти давлатда қарор тутдилар, мунинг сўнгғи куни бир ғазалниким таҳнияти (қутлаш) қудумлари учун битиб эрдим, ҳазратларига ул ғазални берилди. Ул ғазал будур:

Сафардин қайтибон нусрат била шоҳи жаҳон келди.
Ҳамоно элни жонсиз танларга тоза жон келди...
Адолатни шиор айлаб, фасод аҳлини хор айлаб,
Карамлар ошкор айлаб шаҳи гетиситон келди...»

Эртасига Баёний «қаю шоҳким , шоҳлар шоҳи» бўлган Феруз ҳазратларига қасида битади ва унга топширади. Қасидада шундай сатрлар бор:

Эрур исми шоҳи Муҳаммад Раҳим,
Баҳодир абулфатҳи соҳибқирон.
Раият замонида эмин бўлуб,
Эрур барча эл лутфидин шодмон.

Баёний – серқирра ва сермаҳсул ижодкор. У Хоразм шажаравий тарихнавислиги давомчиси, янада аниқроғи, Хоразм тарихи ва адабиётчилигига оид воқеаликларнинг хотиранависи. Таржима асарлари билан бирга Абулғози Баҳодирхон, Мунис, Огаҳийлар анъанасини давом эттирди. «Хоразм тарихи», «Шажараи Хоразмшоҳий» каби асарлари орқали воҳа тарихи тўғрисида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирди. «Шажараи Хоразмшоҳий»нинг икки нусхаси мавжуд бўлиб, уларнинг бири 1913 йилда кўчирилган, ҳажми 517 варақ, иккинчиси, 1914 йилда кўчирилган бўлиб, 508 варақдан ташкил тоган. Мазкур асарда Абдулғозихон қаламга олган даврдан тортиб Мунис ва Огаҳийлар битган давр, шунингдек, 1873 йилдан 1914 йилгача бўлган даврнинг тарихий воқеалари атрофлича ёритилган. У хонлар тарихини битди. Асар тарихий жиҳатдангина эмас, балки бадиий жиҳатдан ҳам аҳамиятлидир. Чунки асар жуда содда, халқона тилда битилган, ёзишда муаллиф тушунилиши қийин бўлган сўзлардан қочади.

Мазкур асар тарихий жиҳатдан жуда қимматлидир, у Хоразм хонлиги тарихини, умуман, Ўзбекистон тарихининг бир бўлагини ўрганишда катта аҳамиятга эга бўлган манба бўлиб хизмат қилади. Муаллиф бу асарда Хоразм хонлигини Чор Россияси томонидан босиб олиниши воқеаларига муфассал тўхталган эди. Шаҳарлардаги талон-тарожликлар, аҳолининг қирғинга учраганлиги, халқнинг моддий ва маънавий жиҳатдан топталганлиги, Чор генералларининг ваҳшиёна сиёсати – буларнинг ҳаммаси Баёний томонидан чуқур таассуф билан тасвирланади. Булардан ташқари, асарда ерга бўлган эгалик ва солиқ билан боғлиқ масалалар ҳам кенг баён этилган.

Маълумки, Хева хонлигида Муҳаммад Раҳимхон Феруз даврида мамлакат равнақи, илм-фан, маориф ва маданият ишларига катта эътибор берилган. Хоннинг ўзи тез-тез Хевадаги “Араб Муҳаммадхон”, “Муҳаммадаминхон” каби мадрасаларда бўлиб, бу ердаги ўқиш-ўқитиш ишларини назорат қилиб борар, муллаваччаларга хазина ҳисобидан моддий ёрдам қилиб турар эди. Баёний булар ҳақида «Шажараи Хоразмшоҳий»да батафсил маълумотлар берган: «Маълум бўлсинкум, хон ҳазратлари Муҳаммадраҳимхон бағоят муштифиқу фуқаро ва бағоят хайрдўст киши эдилар. Кўп мадрасалар ва масжидлар бино қилдилар. Ул ҳазрат уламони кўп дўст тутар эдилар ва шеърияти ғорронинг (ёрқин, жўшқин) ривожига сайр этар эдилар ва бағоят раиятпарвар шафқатгустар ва одилу бозил киши эдилар ва намози панжогонани (беш вақт намозни) қазо этган эмасдурлар».

Кўринадики, муаллиф мазкур асарда Хоразмнинг ижтимоий ҳаёти билан бир қаторда адабий-маданий ҳаётини ҳам кенг тафсил этади.

Баёнийнинг иккинчи тарихий асари «Тарихи Хоразм» деб номланиб, муаллиф дастлабки бобларда олдинги асардаги баъзи воқеаларнинг бошқача услубда баён этган. Унинг ҳажми 16 бобдан иборат бўлган. Аммо бизгача унинг 8 боби етиб келган. Баёний бу асарини Хоразм инқилобидан кейин ёзган. Муаллиф бу «кенгчилик замонда» энди хонлардан қўрқмай, уларга хушомад қилмасдан айта олмаган гапларини бемалол ёзганлигини эслатган.

Шундай қилиб, Муҳаммад Юсуф Баёний ўзининг ҳаётбахш шеърлари, жаҳоншумул тарихий асарлари билан ўзбек адабиётшунослиги ва ўзбек тарихшунослигига улкан ҳисса қўшди. Бу билан Баёний XIX аср охири XX аср бошлари ўзбек адабиётининг етук намоёндаси сифатида ўзига хос муносиб из қолдирди.