Қосим Ибн ал-Ҳусайн Ибн Аҳмад ал-Хоразмий

Хоразмда XII асрнинг иккинчи ярми XIII аср бошларида яшаб ижод этган шоир ал-Қосим ибн ал-Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Хоразмий ўзининг сермаҳсул ижодини араб тилида баён қилиб келгуси авлодларга мерос қилиб қолдирган алломадир. Шоир араб тили ва адабиётини жуда яхши билган ва ўзи ҳам шу тилда ажойиб асарлар яратиб била олган.

Қосим ибн ал-Ҳусайн тўғрисида машҳур араб географи ва сайёҳи Ёқут ал-Ҳамавий (1179-1229) ўзининг “Мўъжам ал-удабъ” (“Адиблар қомуси”) номли асарида кўпроқ маълумот беради.

Хоразмда бўлган вақтида уникида бўлганлиги, суҳбатлашгани тўғрисида ёзиб қолдирган. Ал-Қосим ибн ал-Ҳусайн шоир бўлиши билан бирга олим ҳам бўлган. У тил адабиёт, фалсафа, фиқҳ, ҳадис каби фанларга оид кўпгина асарлар ёзган. Ёқут ал-Ҳамавий ўзининг юқорида эслатилган китобида шоир асарларининг рўйхатини берган. Бу рўйхатда ал-Қосим ал-Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Хоразмий Замаҳшарийнинг ва бошқа шоир, олимларнинг асарларига ёзган шарҳлари ҳамда айрим китоблари мавжудлигини таъкидлаган.

Маҳмуд аз-Замаҳшарийнинг “Ал-Муфассал” асарига ёзилган уч жилдлик “Шарҳ ал-Муфассал ли -аз-Замаҳшарий”, шунингдек, “Ас-Сабика”, “Ёлеби”, “Ат-Тажмир” (“Бирлаштириш”) асарларига шарҳ ёзган. Абу Аъло ал-Марийнинг “Сакт уз-Заид” асарига бағишлаб ёзган шарҳи, “Ат-Таъдик” (“Тушунтириш”), Ал-Ҳаририйнинг “Мақомат-лар”ига бағишланган шарҳ “Китоб ас-сир фи-л-иъраб”, “Китоб шарҳ ал-абнийа”, “Грамматик шакллар ўзгармаслигини шарҳловчи китоб”, “Китоб аз-заваайла ва-л хабайа” (“Пучмоқлар ва махфий нарсалар ҳақида китоб”), “Китоб-ал муҳассил ли-л мухсила” (“Ўрганиладиган нарсанинг ҳосиласи ҳақидаги китоб”, “Китоб ужала-сафар фи-ш-шиър” (“Шеъриятга шошилинч сафар”), “Китоб бадоиъ- ал –милх”, (“Нодир фасоҳатли иборалар китоби” ва бошқа бир қанча асарлар яратган.

Шу нарса ҳарактерлики, Ёқутнинг таъкидлашича, шоир муҳтожликда ҳаёт кечирса ҳам Хоразмшоҳнинг амалдорларидан бири Аш-Шиҳаб ал-Хуфий мансаб ва ўн динор ваъда қилиб унинг ёнида шеър ўқиб ўтиришга даъват қилганида буни рад қилади. Бу эса шоирнинг халқпарварлигини кўрсатади.

Ал-Қосим ибн ал-Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Хоразмий 1221 йилда мўғуллар Гурганч шаҳрини вайрон қилганларида кўпчилик ватанпарварлар қатори қатл қилинади. Шоир, адиб Қосим ибн ал-Ҳусайн Ёқут сўзлари билан айтганда: – “У ўз даврнинг ягонаси, ўша аср кишиларининг пешвоси, илмул маоний ва услуб эгаси, шарқу-ғарбнинг фахри” бўлган.