Ўрта Осиё ҳудудидаги илк давлат тизимлари тўғрисида қадимги ёзма тарихнинг энг ноёб манбаси ҳисобланган “Авесто” китоби, қадимшунос олимларнинг турли ҳудудларда олиб борган археологик – қидирув ишлари, уларнинг муҳим натижалари муҳим манба ҳисобланади.

Хоразм мақомлари асосларига келсак, бу масалага икки томонлама ёндошиш зарурияти туғилади. Чунки Хоразм мақомлари юзасидан турлича қарашлар, баҳсталаб фикрлар мавжуд бўлиб, барчасига маълум даражада ёндошиш, қайси томоннинг фикри ҳақиқатга яқинроқ эканлигини идрок этиш зарур бўлади. Бу санъат мухлисларининг фикрига боғлиқ.

Хуросон, Сийистон, Хоразм ва Мовароуннаҳрда Маликшоҳнинг ўғли Султон Санжар (1118-1157) тахт сўради. Пойтахти Марв бўлган. Санжар вафотидан сўнг (1157) салжуқийларнинг Хуросондаги ҳукмронлиги тугади. 1194 йили Хоразмшоҳ Такаш Ироқ султонлигини тормор қилди. Кўня султонлиги эса XII асргача ҳукм сурди.

Бу даврда Хоразм ҳудудларида ҳам йирик-йирик манзилгоҳлар мавжуд эди. Қишлоқларда деҳқончилик, шаҳарларда эса ҳунармандчилик ривожланган эди. Жонбосқалъа, Кўзалиқир, Тупроққалъа кабилар маданий марказлар ҳисобланган. Ўзбекистондаги энг қадимги маҳаллий ёзув намуналари ҳам Хоразм ҳудудларидан (Тупроққалъа, мил. авв.IV аср) топилган.

Халқаро ҳамкорлик жамият тараққиётида катта аҳамиятга эга. Буни Хоразм воҳаси меҳнаткашларининг 1920-1924 йилларда очлиқ ҳукм сурган пайтларда Русия халқларига кўрсатган инсонпарварлик ёрдамида аниқ кўриш, тушуниш ва намуна қилиб кўрсатиш мумкин. 1914-1920 йилларда очлик, уруш, экиннинг битмаслиги натижасида 20 миллион одам ҳалок бўлди, 16-49 ёшлар орасидаги 4,5 миллион киши- ногирон бўлиб қолди. Бу даврда Русия кўрган зарар 39 миллиард сўм эди. 1920 йилга келганда миллий даромад 3 баравар камайиб кетиб, 1917 йилдаги 11 миллиард сўмдан 4 миллиард сўмга тушиб қолди. Очлик хавфи кучайди.

Милоддан аввалги IV-III-II асрларда қадимги Хоразм мустакил давлат бўлиб, Искандар, Салавкийлар ва Юнон-Бактрия давлатлари таркибига кирмаган. Бу хол Хоразмда ўзига хос махаллий давлатчилик тизими ривожига мухим омил бўлди.

Фақат мил.авв. IV асрларга келиб аҳамонийларнинг марказий ҳокимияти кучсизлана бошлаган, зулм асоратида бўлган халқлар ўз мустақилликларига эришиш имкониятига эга бўлдилар. Марказий Осиёда ўз мустақиллигига биринчилар қаторида Хоразм воҳаси эришди.

1920 йил 30 апрелда Хоразм миллатидан ва динидан қатъи назар барча меҳнаткашларнинг республикасидир, деб эълон қилинди. Шундай қилиб 1920 йил апрель ойида Хоразмда мустақил Халҳ Республикаси эълон қилиниб, барча халқлар билан биродарликда яшашга катта умид боғланди.

Араблар Хуросон, Моваруаннхр ва Хоразмни босиб олгач, ҳамма ерда бўлгани каби ўлкамизда ҳам қаттиққўллик билан юртни араблаштириш сиёсатини олиб бордилар. Ўлкада ислом дини билан бир қаторда араб тили, араб алифбоси ҳам жорий қилинди. Араб тили-давлат тили, ислом дини тили ва фан тили даражасига кўтарилди. Маҳаллий тилда ёзилган асарлар йўқ қилинди, ерли билимдонлар қувғин остига олинди.

1510 йилда Шайбонийхон вафотидан кейин Хоразм Эрон шоҳи Исмоил Сафовий ҳукмронлиги остига тушиб қолди. 1512 йилда бу ерда яна Дашти қипчоқ вакилларидан бўлган Элбарисхон Хоразм тахтни эгаллади ва Хоразм хонлиги пайдо бўлди. XVII асрнинг биринчи ярмида Араб Муҳаммад ҳукмдорлиги даврида хонликнинг пойтахти Урганч шахридан Хива шаҳрига кўчирилди.