Воҳада тижорат марказларининг пайдо бўлиши ва уларнинг минтақада рўй берган сиёсий-тарихий жараёнларга таъсири, хоразмликларнинг Марказий Осиё ички савдосида тутган ўрни қадимдан жуда катта бўлганлигини ёзма ва археологик манбалар тўлиқ тасдиқлайди.

Хоразмшоҳлар даврида илм-фан ва санъат ривожланди. Салжуқийлар давридаёқ империянинг муҳим маданий ва сиёсий марказларида илм ва адабий фаолият жонланган эди.

X асрга оид бўлган бир қатор тарихий ва археологик ашёвий далиллар Хоразмнинг иқтисодий жиҳатдан тез юксалиш жараёнини бошидан кечирганлигини исботлайди. Ушбу прогрессив жараён Хоразмдаги шаҳарларнинг гуркираб ўсишида ўз аксини топди.

Ёқут ал-Ҳамавийнинг “Муъжам ал-булдон” (Мамлакатлар қомуси) асари қомусий характерга эга бўлиб, унда Ўрта Осиё, хусусан, Хоразм воҳасига оид қимматли маълумотлар мавжуд.

XI-XII асрларда мўғуллар ижтимоий, иқтисодий ва маданий хаётда қолоқ хисобланар эди. Уларда хали уруғ-аймоқчилик муносабатлари кучли бўлиб, асосан чорвачилик, овчилик ва ўзаро товар айирбошлаш, савдо-сотиқ билан шуғулланиб келишган.

ХII аср охирларига келганда Мўғулистонда яшовчи турли қабила ва уруғлар ўртасида сиёсий курашлар авж олган эди. Уларда айниқса уруғ-аймоқчилик муносабатлари кучли бўлиб, асосан кўчманчи чорвачилик, овчилик ва мол айирбошлаш билан кун кечирар эдилар.

Ўрта Осиё ҳудудидаги илк давлат тизимлари тўғрисида қадимги ёзма тарихнинг энг ноёб манбаси ҳисобланган “Авесто” китоби, қадимшунос олимларнинг турли ҳудудларда олиб борган археологик – қидирув ишлари, уларнинг муҳим натижалари муҳим манба ҳисобланади.

Хоразм мақомлари асосларига келсак, бу масалага икки томонлама ёндошиш зарурияти туғилади. Чунки Хоразм мақомлари юзасидан турлича қарашлар, баҳсталаб фикрлар мавжуд бўлиб, барчасига маълум даражада ёндошиш, қайси томоннинг фикри ҳақиқатга яқинроқ эканлигини идрок этиш зарур бўлади. Бу санъат мухлисларининг фикрига боғлиқ.

Хуросон, Сийистон, Хоразм ва Мовароуннаҳрда Маликшоҳнинг ўғли Султон Санжар (1118-1157) тахт сўради. Пойтахти Марв бўлган. Санжар вафотидан сўнг (1157) салжуқийларнинг Хуросондаги ҳукмронлиги тугади. 1194 йили Хоразмшоҳ Такаш Ироқ султонлигини тормор қилди. Кўня султонлиги эса XII асргача ҳукм сурди.

Бу даврда Хоразм ҳудудларида ҳам йирик-йирик манзилгоҳлар мавжуд эди. Қишлоқларда деҳқончилик, шаҳарларда эса ҳунармандчилик ривожланган эди. Жонбосқалъа, Кўзалиқир, Тупроққалъа кабилар маданий марказлар ҳисобланган. Ўзбекистондаги энг қадимги маҳаллий ёзув намуналари ҳам Хоразм ҳудудларидан (Тупроққалъа, мил. авв.IV аср) топилган.